LIBRARY-WIKIPEDIYA
Xorazm
Xorazm (arabcha: خوارزم) – Amudaryo sohillarida markazga ega Oʻrta Osiyo qadimiy mintaqasi – qadimiy davlat[1][2][3] va rivojlangan irrigatsiyali dehqonchilik, hunarmandlik va savdo mintaqasi. Xorazm orqali Buyuk Ipak yoʻli oʻtgan. III asr oxirlarida Xorazm poytaxti Kat shahri boʻlgan; X asr oxirlarida poytaxt Urganch shahriga koʻchiriladi (hozirgi Koʻhna Urganch shahri).
Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murgʻob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha choʻzilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy hudud fanda 2 xil: Qadimiy Xorazm va Katta Xorazm nomlari bilan maʼlum. Xorazm haqidagi ilk maʼlumotlar Avesto, Doro I ning Behistun kitoblari, qadimiy yunon mualliflari (Gekatey, Gerodot, Strabon va hokazo) hamda ilk oʻrta asrlarning arab geograflari asarlarida mavjud.
Miloddan avvalgi II asrga oid devoriy rasm, Akchaxan qalʼa
„Xorazm“ nomi (toponimi) Avestoda Xvarizem, qadim forschada Xvarazmish, lotinchada Chorasmia va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda bu hudud Xvorazm talaffuzida tiliga olinadi.
„Xorazm“ nomining semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S. P. Tolstov „Xorazm“ nomi talqinlari orasida „Quyoshli oʻlka“, „Quyoshli yer“ deb atalishi haqiqatga eng yaqin etnonimdir deb taʼkidlasada, Xorazmni „Xvarri yoki Xarri (Xurriy) xalqi vatani“, „quyosh (xalqi) zamini“ deb izohlaydi. Sugʻdshunos olim M. N. Bogolyubovning fikricha, Xorazm alohida 3 ta soʻzdan tarkib topgan. Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu —"yaxshi" „maʼqul“, var (vara) – „devor“, „marza“, „fob“, „qalʼa“, „qoʻra“ degan maʼnolarni bildirgan. Zm (zim, zem) esa – „zamin“, „hudud“, „diyor“, „mamlakat“ kabi maʼnolarni anglatgan.
Xorazm nomi „oziqlanadigan zamin“, boshqasiga koʻra „past zamin“ degan maʼnoni anglatgan.[4]
Avestoning „Yasht“ qismida Xorazm „Ming irmoqli daryo“, „Koʻllar va oʻtloqlarga boy oʻlka“ sifatida madh etiladi. Qadimiy Xorazm hududi tabiiy jihatdan 2 mintaqaga ajralgan. Uning shimoliy qismida Amudaryo etaklarida behisob sersuv oʻzanlar, shimoliy va shimoliy sharqqa tomon yastangan keng yaylovlardan iborat bepoyon pastekisliklar, uning janubiy qismida esa, Murgob va Tajan daryolari vodiylarining kattagina qismi togʻ va adirliklar va ulardan boʻsh qolgan katta-kichik daryo jilgʻalar etaklarida yuzaga kelgan hosildor yerlar joylashgan.
Akademik V.Bartoldning yozishicha, Beruniy Xorazmning qadimiy poytaxti boʻlgan[5]. Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi ishtirokchisi, tarix fanlari doktori E. Nerazik, „Kat“, „Kas“ „shahar“ maʼnosini bildirgan, Xorazm aholisi oʻzlarining qadimiy poytaxtlarini shunday atashgan[6].
SSSR Fanlar akademiyasining akademigi S. P. Tolstovning taʼkidlashicha, Beruniy, al-Maqdisiy va Yoqutlarning maʼlumotlari Beruniy mamlakatning eng qadimgi poytaxti ekanligi haqida doimo gapiradi. Ilk oʻrta asr mualliflarining fikricha, Beruniy „Xorazm shahri“ boʻlgan[7].
OʻzSSR Fanlar akademiyasi akademigi Y. Gʻulomovning fikricha, bu shaharning tarixi murakkab. U Xorazmning qadimiy poytaxtini „Xorasmiy“ deb atagan Miletlik Gekateyni (miloddan avvalgi VI-V asrlar) nazarda tutgan. Ilk arab mualliflari Ibn-Rusta va Ibn-Fazionlar mamlakat poytaxtini „Xorazm“, Y. Gʻulomov G. Miletskiyning „Xorasmiy“ shahri arab mualliflarining fikricha „Xorazm“ shahri boʻlishi mumkinligini taʼkidlagan[8]. Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi aʼzosi, tarix fanlari doktori M. Itina, Y. Gʻulomov Xorazm shahri Xorazmning qadimiy poytaxti Beruniy oʻrnida joylashganligini taʼkidladi[9].
Xorazm tarixi boʻyicha yirik mutaxassislar, tarix fanlari nomzodlari S. Bolelov va X. Yusupov Xorazmning arxaik davrda (miloddan avvalgi VI-V asrlar) eng qadimgi poytaxti (markazi) shahar[10] Koʻzaliqir (hozirgi nomi)[11][12][13] deb hisoblaydi. Sovet va rus tarixchisi va arxeologi Y. Rapoport, Koʻzaliqir (zamonaviy nomi) Miletlik Gekateyning „Yerning tavsifi“ asarida tilga olingan qadimgi Xorazm shahridir[14]. Saroy joylashgan Koʻzaliqir qadimiy manzilgohi Xorazm tarixining arxaik davrining eng yirik yodgorligidir[15]. Bu yerda Xorazmning eng qadimgi kulolchilik mahallasi ham mavjud boʻlgan[16].
M.Itinaning yozishicha, Y. Rapoport, X. Yusupov va A.Hakimovlar Xorazmning antik davrda (miloddan avvalgi V-IV asrlar) poytaxti Qal’aliqir (zamonaviy nomi)[17][18][19] boʻlib, uning 1 qal’asi 63 gektardan ortiq maydonga ega boʻlgan. Unda Xorazmdagi eng yirik qadimiy aholi punkti boʻlgan saroy ham boʻlgan[20] (1963-yil maʼlumotlariga koʻra).
Xorazm qalʼalari, miloddan avvalgi V asrdan milodiy VI asrgacha
Devoriy rasmlar, Xorazm, Tuproq qalʼa, milodiy II-III asrlar
Qadimiy Xorazm mintaqalari hududlarining oʻziga xos tabiati, shubhasiz, qadimiy aholining turmush tarzini belgilabgina qolmay, balki bu diyorda yuzaga kelgan qadimiy madaniyatlarning shakllanishi, rivoji va bir-biriga qorishuviga ham kuchli taʼsir etgan. Shu boisdan Xorazmning shimoliy qismi (Oqchadaryo deltasi)da miloddan avval IV—III ming yilliklarda ovchilik va baliq ovlash bilan kun kechirgan aholi (qarang Kaltaminor madaniyati) yashagan boʻlsa, miloddan avval 2-ming yillikda esa chorvachilik va dehqonchilikning soddagina usullaridan xabardor boʻlgan qabilalar (qarang Tozabogʻyop madaniyati va Suvyorgan madaniyati) istiqomat qilgan. Miloddan avval 2-ming yillikning 2-yarmiga borganda, xususan, uning oxiri va miloddan avval 1-ming yillik boshlari (IX—VIII asrlar) da sugʻorma dehqonchilik mukammallashib, yaylov chorvachilik rivoj topgan (qarang Amirobod madaniyati). Bu davrda Tozabogʻyop, Suvyorgan va Amirobod madaniyatlarini yaratgan qabilalarning qorishmasi asosida tarkib topgan Kavundi (Kavondi) qabilalari yashagan. Ular Xorazmning qadimiy aholisi massagetlarning bevosita ajdodlari boʻlgan. Koʻchmanchi chorvachilik, xususan, yilqichilikning rivoji Xorazm aholisining ijtimoiy hayotiga ham kuchli taʼsir etib, suvoriylar tabaqasini shakllantirgan.
Akchaxon qalʼa, devoriy rasmlar, I asr.
Xorazmning janubiy qismida joylashgan vodiy va vohalar (Tajan, Herirud, Murgʻob va Gyoksur) da esa miloddan avval VI—III 1-ming yilliklardayoq oʻtroq sugʻorma dehqonchilik madaniyati qaror topib, taraqqiy qilgan. Bu davrlarda ushbu mintaqa aholisi qabilalar uyushmasiga birlashib, dehqonchilik xoʻjaligida motiga (ketmon)dan tashqari omochdan hamda har xil katta-kichik sugʻorish inshootlaridan ham foydalangan. Avval ular somonli guvalalardan bir xonali, soʻngra esa koʻchalar boʻylab guvala va xom gʻishtlardan bir necha xonali uylar bino qilib, atrofi devor bilan oʻralgan turar joy va istehkomli qishloqlar barpo etgan (qarang Joytun madaniyati va Namozgohtepa).
Miloddan avval 2 ming yillik oxiri – 1-ming yillik boshlarida qadimiy sugʻorma dehqonchilik madaniyatining hududlari sharq va janubiy-sharq tomon kengayib, Herirud vodiysining yuqori oqimigacha yoyilgan. Shu boisdan Avestoda Xvairizem oʻlkasi Areyadan sharqda Hilmand vodiysida joylashgani haqida ishora qilinadi.
Arxeologik maʼlumotlarning guvohlik berishicha, aynan shu davrda Amudaryo etaklarida yashagan koʻchmanchi chorvador qabilalarning 1 qismi janub tomon siljib to shimoliy Hindiston hududlariga qadar borib oʻrnashgani kuzatiladi.
Miletlik Gekatey (miloddan avval VI asr) maʼlumotlari asosida Gerodot (miloddan avval V asr) ahamoniylar davridan avval girkanlar (Kaspiy dengizining janubiy-sharqi, Gurgon daryosi havzasi), parfiyaliklar (Shimoliy Xuroson), dranglar va tamanaylar (Gʻarbiy Afgʻoniston)ning hududlari bilan tutashgan keng oʻlkada xorazmiylar yashagani haqida maʼlumotlar keltiradi.
Gerodotning yozishicha, keyinchalik, oʻlka ahamoniylarga qaram boʻlib qolgach, togʻ daralaridan oqib tushadigan Akes (Herirud) oʻzani darvozali toʻgʻon bilan bogʻlanib, xorazmiylarning ekin yerlari suvsiz qolgan. Ular shoh saroyiga borib arzidod qilib, suv uchun alohida soliq toʻlagach, shoh toʻgʻon darvozalarini ochishga buyurgan.
Xorazmda zardushtiylikning otashparastlar ibodatxonasi topilgan. Ibodatxona qoldiqlari Xorazm viloyati Hazorasp tumanidagi Xumbuz-tepa yodgorligida topilgan. Bu yerda miloddan avval VII asrdan milodiy IV asrigacha sopollar ishlab chiqarilgan. Ushbu hududda topilgan ibodatxona miloddan avval V asr oxiridan IV asr boshigacha mavjud boʻlgan.[21]
Qadimgi Hazaraspni nomi „Azar-sipand“ (Muqaddas olov) dan kelib chiqqan. Hazarasp Zardushtning va muqaddas „Avesto“ kitobini vatani deb taxmin qilinadi. Akademik S. P. Tolstov oʻzining „Qadimgi Xorazm“ asarlari va ilmiy maqolalarida Zardushtiylikning muqaddas olovi Hazaraspda yoqilganligini taʼkidlaydi. Buning tasdigʻi Humbuz-tepa ibodatxonasidir.[22]
Miloddan avval VI—V asrlarda Xorazm Ahamoniylar tomonidan bosib olingan va davlatning 16 satraplik tarkibiga kirgan. Miloddan avval V asr oxiri esa, u alohida satraplik hisoblangan va miloddan avval IV asr boshlarida mustaqillikka erishgan.
Tarixiy manbalarning taqqosiy tahlilidan maʼlum boʻlishicha, xorazmiylarning dastlabki vatani Baktriyadan janubda Areyadan sharqda, Herirud va Hilmand daryolarining yuqori havzasida joylashgan (yana q. Xorazmiylar). Shubhasiz, xorazmiylar massagetlardan farqli oʻlaroq, parfyanlar, margʻiyonaliklar, boxtariylardek sugʻorma dehqonchilik va uning asosi hisoblangan sutorish inshootlar barpo etishda boy asriy tajribaga ega edilar. Ularning koʻp asrlik binokorlik va xunarmandchilikdagi tajribalari va amaliy koʻnikmalari tufayli asrlar osha Amudaryo etaklari obod etilib, yirik sugʻorish tarmoqlari va suv inshootlari— dambalar barpo etilgan, hunarmandchilikning barcha sohalari keng rivoj topgan.
Miloddan avval IV asr 2-yarmida Xorazmda mustaqil davlat qaror topadi. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, Xorazm davlatiga afsonaviy qahramon Siyovush asos solgan. Miloddan avval 328-y. bahorida Oʻrta Osiyoga yurish qilgan Iskandar Maqduniy qarorgohiga muzokara qilish uchun Xorazm hukmdori Farasman 1500 suvoriy bilan tashrif buyurgan. Fanda massagetlar konfederatsiyasi (turkumi) nomi bilan tilga olingan Xorazm davlatini afsonaviy siyovushiylar, aslida esa afrigʻiylar sulolasi boshqargan. Davlat poytaxti dastlab Tuproqqalʼada boʻlgan. Keyinchalik (305-y.) esa Kot shahriga koʻchirilgan. Beruniy xorazmshohlardan 22 tasining nomini qayd etadi. Aversi (beti)da tojdor xukmdor, reversi (sirti)da suvoriy tasviri tushirilgan dastlabki kumush tanga Tuproqqalʼadan topilgan. Tanga miloddan avval I asrga mansub. Numizmatik maʼlumotlardan ayon boʻlishicha, bunday shakldagi tangalar milodiy VIII asrgacha zarb etilgan.
Beruniy rayonida Akchaxon-Qalʻa yodgorligi oʻrganilib, u yerda III asr oxiridan boshlab saroy ochilgan. Rasmlarning aksariyati miloddan avvalgi II. – II asr boshlariga oid. Uning zallaridan birida balandligi 6 metrga teng boʻlgan odamlar tasvirlangan noyob devor rasmlari topildi. Ulardan biri – boshida katta toj kiygan odamning tasviri. Kostyumning yoqasi odamlar va hayvonlar manzaralari bilan bezatilgan. U koʻylak kiygan, uni xoʻroz boshlari maskali odamlarning rasmlari bilan bezatilgan. Shimlarda uzun oyoqli va uzun boʻyinli qushlar bilan takrorlanadigan naqsh mavjud.[23]
Xorazm davlati Oʻrta Osiyoda tashkil topgan oʻziga xos eng qadimiy davlat boʻlib, unda oʻtroq ziroatkor va koʻchmanchi chorvador aholining udumlari, dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik kabi xoʻjaliklar boshqaruvini asriy tizimlari mujassamlangan edi.
Demak, Xorazm aholisining iqtisodiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tadrijiy rivojlanish uning shimoliy va janubiy qismlarida, avval biri ikkinchisidan tubdan farqlanuvchi 2 turdagi madaniyatlar shakllangan. Soʻngra esa ularning qorishuvi oqibatida Xorazmning oʻziga xos yuksak darajadagi madaniyati yuzaga kelib, ravnaq topgan.
Quy-Qrilgan-qal’a yodgorligi – Markaziy Osiyoda eng qadimgi rasadxona xarobalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi Xorazm hududida arxeologlar Quy-Qrilgan-qal’a yodgorligini tadqiq qilishdi – ibodatxona va rasadxona sifatida foydalanilgan inshoot miloddan avvalgi IV—III asrlarda barpo etilgan. Miloddan avval II asr boshlarida sak qabilalari tomonidan yodgorlik vayron qilingan. Tuzilma diametri 44 metr boʻlgan silindrsimon ikki qavatli bino boʻlib, uning atrofida 14 metr masofada mustahkam devorlar qurilgan; markaziy bino va devorlar orasidagi boʻsh joy turar-joy binolari bilan qurilgan. Taxminlarga koʻra, markaziy bino Xorazm shohlari maqbarasi va zardushtiylar ibodatxonasi sifatida ishlatilgan. Quy-Qrilgan-qal’ada osmonning baʼzi qismlarida baʼzi yulduzlarni kuzatish mumkin edi.[24]
Qadimdan Gʻarbiy Osiyo, xususan, shimoliy-sharqiy Eron hududlari bilan bevosita aloqador boʻlgan Xorazmning qadimiy mushtarak madaniyatining koʻpgina jihatlari, xususan, badiiy madaniyati – aholisining tili, urfodatlari, uy-joylarining tuzilish tartiblari, roʻzgʻor anjomlari, zebi-ziynatlarida oʻz ifodasini topgan. Masalan, Xorazmning janubiy qismi qadimiy obidalarida (miloddan avval VI—III ming yillik) somonli guvaladan bino qilingan sahni, ganch aralash loy suvoqli bir xonali uylar ichida oʻchoq, supa, gʻalla uchun oʻra (toʻla) boʻlgan. Chaqmoqtosh qurollari qirgʻich, oʻroq, randa, pichoq; suyakdan yasalgan igna, bigiz; yarmatosh; somonli loydan yasalgan sopol idishlar, baʼzilarining sirtiga qizil rang (angob) berilgan; tosh va sopoldan yasalgan ayol va turli xil hayvon haykalchalar; tosh suyak va chigʻanoqlardan yasalgan tumor, munchoq kabi taqinchoklar uchraydi.
Xorazm jangchisi, Ermitaj, Sankt Peterburg
Miloddan avval IV—II ming yilliklarda esa turar joylar maydoni nihoyatda kengayib xom gʻishtli koʻp xonali uylardan iborat qishloqqa aylangan. Ularning girdi mudofaa devori bilan oʻralib, otashgoh, hovlilar, tor koʻchalar va markazida maydon paydo boʻlgan. Qurollarining aksariyati tosh va suyakdan, qisman misdan yasalgan, qoʻlda yasalgan sopol idishlar sirtiga qora rangli geometrik va jimjimador (gilam nusxa) naqshlar, hayvon va parranda tasvirlari tushirilgan. Soʻngra kulolchilik charxi kashf etilib, bikonik nusxa idishlar, qadah va vazalar paydo boʻlgan. Binokorlikda monumental imoratlar [ibodatxona, miyonsaroy (zal) va boshqa] qad koʻtarib, qishloqlar esa ilk shahar shaklini ola boshlagan.
Xorazm shimoliy qismining moddiy madaniyat obidalari (miloddan avval IV—III ming yillik), asosan, ovchi va baliqchi qabilalarning ulkan chaylalari chaqmoqtoshdan qadama (mikrolit) qurollar, tagi tuxumsimon sopol idishlar, chigʻanoq va jilvir toshlardan yasalgan taqinchoqyaardan iborat. Miloddan avval 2-ming yillikda garchi sugʻorma dehqonchilik xonaki chorvachilik va podachilik paydo boʻlib, turli zot (mayda va yirik shoxli hayvonlar) bilan bir qatorda ot, tuya xonakilashtirilib, yilqichilik ancha rivoj topgan boʻlsada, turar joylar yarim yer toʻlabostirma shaklida boʻlgan. Zeb ziynatlari (uzuk, bilaguzuk, ziraklar) jez yoki mis kabi maʼdan boʻlsada, qurollarining aksariyati chaqmoqtoshlardan yasalgan. Bu davrda Xorazmning shimoliy qismida shubhasiz, na misdan yasalgan qurol va na guvala yoki xom gʻishtlardan bino qilingan turar joy mavjud edi.
Xorazm podshosi Artav tangasi, I asr
Xorazm podshosi Savashfan tangasi
Xorazmiylarning janubdan shimolga Amudaryo quyi oqimi tomon siljishi, ularning mahalliy sak va massaget qabilalar bilan qorishuvi oqibatida, tubdan yangi madaniyat shakllanadi. Amudaryo adogʻi (deltasi) oʻzlashtirilib, hududda 1 nechta monumental binolar (Koʻzaliqir va Qalʼaliqir kabi) qad koʻtaradi. Miloddan avval IV—III asrlarda Xorazm iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topib, katta sugʻorish kanallari (60–70 km. eni 30– 40 m li sayoz) barpo etilib, yangi shaharlar, qoʻrgʻon-qalʼalar (Jonbos qalʼa, Bozorqalʼa, Qoʻyqirilgan qalʼa) quriladi. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo hamda sanʼat rivoj topib, poytaxt (Tuproqqalʼa) barpo etiladi. Xorazm qalʼa va shaharlari toʻgʻri toʻrtburchakli va doirasimon shakllarda aniq reja asosida qurilgan. Ular qalin va baland mudofaa devor bilan oʻralib, tashqarisidan keng (10–15 m) va chuqur xandaq qazilgan. Qalʼa va shaharlarning mudofaa qudratini strategik jihatdan kuchaytirish maqsadida ularning tashqi devorlari 1 yoki 2 qator shinak (nishon, tuynuk)lari, darvoza ogʻzi esa, gʻulomgardish (labirint) – ihota istehkomi bilan mustahkamlangan. Bunday mudofaa inshootlari majmui, shubhasiz, aniq rejalar asosida strategik jihatdan nihoyatda mustahkam qilib barpo etilgan. Masalan, toʻrtburchakli qalʼalar (Jonbos qalʼa, Bozorqalʼa) devorlari boʻylab 2 qatorli shinaklardan nishonga 4 tomondan oʻq uzish uchun moʻljallangan boʻlsa, doira shakldagi qalʼa (Qoʻyqirilgan qalʼa)dan qamal vaqgida shinaklardan bir yoʻla 360 daraja yoʻnalishda oʻq uzilgan. Bunday uslub, harbiy taktikada doira boʻylab markazdan oʻqqa tutish deb yuritiladi.
Hunlar Xorazmda milodiy III asrda paydo boʻlgan.[25] Tadqiqotchilar hunn tilini turkiy deb tasniflaydilar.[26][27]
Milodiy VI—V asrlarda Xorazmga Oltoydan va Sharqiy Turkistondan xioniylar, kidariylar va eftaliylar kirib keladi. Kidariylar tarkibida turkiy qatlam boʻlgan.[28]
Xorazmda shaharsozlik sanʼati, ayniqsa, monumental meʼmorlik miloddan avval 1-ming yillik oʻrtalaridan to milodiy VIII asr boshlarigacha oʻtgan davr ichida keng rivojlangan. Katta qalʼalar, xususan, poytaxt shahar (Tuproqqalʼa, Kat) hudud ibodatxonasi (Hazorasp), maqbaralar (Chirikrabot) va boshqa turdagi jamoat binolari qad koʻtargan. Tuproqqalʼada 3 minorali qarorgoh, muhtasham shohona saroy (sahni 280 kv.m), markaziy koʻchalar boʻylab joylashtirilgan hunarmandchilik turar joylari va bozor oʻrin olgan. Shaharda hunarmandchilikning turli sohalari: kulolchilik, temirchilik, misgarlik, qurolsozlik, zargarlik, binokorlik va toʻqimachilik yuksak darajada rivoj topgan. Tuproqqalʼa xarobalaridan topilgan turli xildagi ashyolar, xususan, tasviriy sanʼat asarlarining ayrim boʻlaklari, loydan ishlangan haykallar, devoriy rangli tasvir (chiltor chalayotgan ayol, qoʻlida anor tutgan maʼbuda Nohid), tabiat manzaralari va sopol haykalchalar, badiiy yuksak darajada yasalgan. Yogʻoch va charmga qadimiy xorazmiy yozuvida bitilgan hujjatlar oʻlka aholisi maʼnaviyatini asosi boʻlgan savodxonlik darajasidan dalolat berardi.
Qadimgi Xorazm tarixi bilan mashhur tarixchi va arxeolog olimlar shugʻullangan (Sergey Tolstov, Yahyo Gʻulomov, Yuriy Rapoport, Bella Vaynberg, Vadim Yagodin, Iso Jabborov, M.Mambetulaev, M.Kdrniyazov, Sergey Baratov)
Ilk oʻrta (IV—VIII asrlarda) meʼmorlik yanada rivoj topib, qalʼa, qasr va koʻshklar (Burgutqalʼa, Uyqalʼa, Qumbosgan qalʼa va boshqalar) kvadrat yoki toʻrtburchak shaklda bino qilinib, burchaklari doirasimon burjlar bilan mustahkamlanadi. Bu davrda bunyod etilgan qalʼa va koʻshklar orasida meʼmoriy jihatdan, ayniqsa, Teshikqalʼa va Yakka Porson diqqatga sazovordir.
Xorazmda badiiy sanʼat ham rivoj topgan. Ayniqsa, zargarlik (oltin, kumush va jezdan turli xil taqinchoqlar: uzuk, bilaguzuk, isirgʻa va boshqalar) ohangarlik va sarrojlik, ohanjoma (temir jiba, ot anjomlar) yasalgan, ip va ipakli guldor matolar toʻqilgan. Miloddan avval VI—V asrlarda roʻy bergan yuksalish milodiy III asr oxiri va IV asr boshida tushkunlikka uchrab, xarobaga aylangan qator shaharu qalʼalar V— VI asrlarda yana jonlangan (Kavat qalʼa, Guldursun qalʼa, Kot va b), X asr oxirlarida Shimoliy Xorazmda Urganch shahrining ahamiyati ortib, unda qator monumental binolar qad koʻtargan. Binokorlikda paxsa, xom gʻisht bilan bir qatorda pishiq gʻishtdan foydalana boshlangan (Koʻhna Urganch; Sulton Takashning maqbarasi, Faxriddin ar-Roziyning maqbarasi va boshqa shular jumlasidandir).
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) Markaziy Osiyo vakili tomonidan tuzilgan jahon tarixiga oid birinchi kitobning muallifi edi. Afsuski, uning „Tarix kitobi“ („Kitob at-tarix“) faqat boʻlaklarga boʻlib saqlanib qolgan. „Tarix kitobi“ dan koʻchirmalar zanjiri al-Xorazmiyning asarlari yilnomalar, yaʼni xronika shaklida yozilganligini aniqlashga imkon beradi. Undagi voqealar yillar davomida ketma-ket taqdim etildi. Masalan, u Buyuk Aleksandr haqida maʼlumot berdi. Xalifa Abu Bakr hukmronligining boshlanishi, 631-653 yillarda arablarning Vizantiya va Eronga qarshi olib borgan harbiy harakatlari, arablarning Suriya, Iroq, Eron va Movarounnahrni bosib olishi, 728-731 yillarda arablar va xazarlar oʻrtasidagi urush haqida ham maʼlumot berilgan. „Tarix“ kitobi 830-yil atrofida tugatilgan.[29]
Xorazm madaniyati IX asrning birinchi yarmida tashkil topgan Oʻgʻuzlar davlatining davlat va pul tizimining shakllanishiga taʼsir koʻrsatdi. Oʻgʻuz tangalaridagi yozuvlar Xorazm alifbosiga tegishli edi.[30]
Beruniy Xorazmda 1000-yilga yaqin yozilgan „Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida Xorazmning turkiy aholisi foydalangan hayvonlar tsikliga koʻra yillarning turkiy nomlarini beradi. Xuddi shu asarida u oy nomlarini turkchada beradi: ulugʻ-oy, kichik-oy, birinchi-oy, ikkinchi-oy, uchinchi-oy, toʻrtinchi-oy, beshinchi-oy, oltinchi-oy, yetinchi-oh, sakkizinchi-oy, toʻqqizinchi-oy, oʻninchi-oy.[31]
Musulmon Sharqining buyuk allomalaridan biri Abu Ali ibn Sino 997 yilda Buxorodan Xorazmga koʻchib otgan[32], u yerda 1012-yilgacha 15 yil yashagan. 997-998 yillarda Beruniy savol-javob shaklida mujassam boʻlgan kosmogoniya va fizikaning turli masalalari boʻyicha Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan. Urganchda Ibn Sinoga Maʻmun akademiyasida Yaqin Sharqning ilgʻor ilmiy elitasi bilan ishlash nasib etdi. Ular orasida ensiklopedik olim Abu Rayhon Beruniy, tabib astronom Abu Sahl Iso ibn Yahyo al-Masihiy bor edi, unga Ibn Sino burchaklarni oʻlchashga bagʻishlangan. Bundan tashqari, olimlar orasida tabib Abu-l-Xayr ibn al-Hammar, Abu Nasr ibn Iroq – Xorazmshohning jiyani va boshqalar bor edi. Ibn Sinoning shon-shuhratini tashkil etgan ikki asarning asoslari, „Tib qonunlari“ (Al-Qanun fit-t-tibb) va „Shifolash kitoblari“ (Kitob ash-Shifa) Xorazmda – Urganchda qoʻyilgan. „Tibbiyot qonunlari“ Xorazmda 1000-yilda boshlangan va 1020-yil atrofida tugatilgan.[33]
Najmiddin Kubro va xorazmshoh.
Takash maqbarasi, Kuhna Urganch, Turkmaniston
11-asr va 12-asrning birinchi yarmida Xorazm Saljuqiylar davlati tarkibiga kirgan. Xorazmning 11-asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq amirining tashtdori Anushtegin asos solgan. Sulton hammomchilari mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072—1092-yillar) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, Osiyoda hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga Anushteginning oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (1097—1127-yillar) qoʻyiladi. Garchi, u „Xorazmshoh“ unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi Otsiz Xorazm mustaqilligi yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127—1156-yillar) saljuq sultoni Sanjarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir diplomat va qatʼiy sarkarda boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar va turkmanlarga qarshi urush boshlaydi.
1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli Elarslon (1156—1172-yillar) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dexistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli Sultonshoh Mahmudni (1172—1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli Takash ukasi hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. Uning oʻgʻli Tekesh (1172—1200-yillar) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratib, Eronning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, Iroqga bostirib kiradi. Oʻz mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga koʻrsatilgan homiylik boʻlgan.
Alovuddin Muhammad (1200—1220) davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan toritib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida Turkonu Xotun va qipchoqlar turgan. Anushteginlar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar (1077—1231-yillar): 1. Anushtegin Garchoi 1077—1097-yillar 2. Ekinji ibn Qorachar 1097-y. 3. Qutbiddin Muhammad 1097—1127-yillar 4. Otsiz 1127—1156-yillar 5. Elarslon 1156—1172-yillar 6. Sultonshoh Mahmud 1172-y. 7. Takash 1172—1200-yillar 8. Alovuddin Muhammad 1200—1220-yillar 9. Jaloliddin Manguberdi 1220—1231-yillar
xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi Hind daryosida, 1221-yil
Jaloliddin Manguberdi, toʻliq oti – 'Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad (1198—1231) – Xorazmshohlar davlatining soʻnggi hukmdori (1220-yildan), Muhammad Xorazmshohning toʻngʻich oʻgʻli. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu noʻyonni 45 minglik qoʻshin bilan joʻnatadi. Gʻazni yaqinidagi Parvon jangit Jaloliddin Manguberdi moʻgʻullar ustidan ajoyib gʻalabani qoʻlga kiritadi. Biroq jangdan soʻng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari oʻlja ustida oʻzaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Igʻroq, Aʼzam malik va Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat Aminalmulk oʻz lashkari bilan qolgan, xolos. Chingizxon katta qoʻshin toʻplab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan oʻzi otlangan. Fapdiz qalʼasi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon qoʻshinining ilgʻorini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi tomon chekinadi. Chingizxon qoʻshini Jaloliddin Manguberdini daryodan utishiga imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda boʻlgan tengsiz jangda (qarang Sind daryosi boʻyidagi jang) magʻlubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan Sindning oʻng sohiliga suzib oʻtib, choʻl ichkarisiga kirib ketdi (Bu choʻl hozirda ham Choʻli Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, oʻz oʻgʻillariga qarab: „Ota oʻgʻil mana shunday boʻlishi lozim!“, degan.
Asosiy maqola: Xiva xonligi
1505-yilda Xorazm Muhammad Shayboniyxon davlati tarkibiga kirdi. Amudaryo oʻzanining oʻzgarishi munosabati bilan 1573-yili Xorazm poytaxti Xivaga koʻchirildi. XVII asrdan boshlab Xorazm Rossiya tarixshunosligida Xiva xonligi deb nomlana boshladi. Davlatning rasmiy nomi qadimiy nomi boʻyicha – Xorazm edi. 1511-yildan 1770-yilgacha Xorazmni shiboniylar sulolasi boshqardi.
Xorazmning mashhur oʻzbek hukmdori Abulgozi-xon (Abul-gʻozi Bahodir-xon) (1603—1664), Shayboniylarning oʻzbek sulolasidan, tarixchi va yozuvchi edi. Abulgʻoziy ikkita tarixiy asarning muallifi sifatida tanilgan: „Turkmanlarning nasabnomasi“ (1661-yil yakunlangan) va „Turklar nasabnomasi“ (Qozon, 1852 va Peterburgda nashr etilgan, 1871); u Sablukov tomonidan baʼzi Yevropa tillariga, shu jumladan rus tiliga tarjima qilingan va nashrga joylashtirilgan. I. N. Berezin „Sharq tarixchilari kutubxonasi“ (III jild, Kaz., 1854).
Xorazm dostonchilik maktabining yirik vakillari: Suyav baxshi (19-asr), Jumanazar baxshi, Ahmad baxshi, Matnazar Jabbor oʻgʻli, Bola baxshi, Xudoybergan Oʻtagan oʻgʻli, Ollobergan baxshi, Murod baxshi, Boltaboy baxshi, Jumaboy baxshi, Qodir sozchi va boshqa Ular repertuarida „Goʻroʻgʻli“ turkumi dostonlari, „Oshiq Gʻarib“, „Oshiq Maxmud“, „Oshiq Oydin“, „Tohir va Zuhra“, „Layli va Majnun“, „Tulumbiy“ kabi dostonlar mavjud.
Asosiy maqola: Xiva xonligi
Xiva manzarasi
Ollohqulixon madrasasi. Xiva. 1835-yil
Kalta minor, Xiva
1770-yillarda Xorazmda oʻzbek qoʻngʻirotlari sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Sulola asoschisi Muhammad Aminbiy edi. Bu davrda poytaxt Xivada Xorazm meʼmorchiligi durdonalari quriladi.
18-asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qoʻllab-quvvatlashiga erishgan oʻzbek qoʻngʻirot urugʻlari Xiva xonligida hokimiyatni qoʻlga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin (1770—90) 1770-yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782-yilda Buxoro amirligi hujumini qaytarib, Xiva xonligida qoʻngʻirotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan. Bu bilan 19-asr boshlarida qoʻngʻirotlar sulolasi hokimiyatni rasman egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan boʻlsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804—06) 1804-yilda oʻzini xon deb eʼlon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan oʻzbek qoʻngʻirotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811-yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga qoʻshib olgan. U oʻtkazgan siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.
Olloqulixon (1825—42), Rahimqulixon (1842—45) va Muhammad Aminxon (1846—55) davrlarida Xiva qoʻshinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar boʻlib turgan. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha boʻlgan yerlarni boshqargan. 1855-yilda Saraxsni qamal qilish paytida Muhammad Aminxonning halok boʻlishi mamlakatda parokandalikka sabab boʻlgan. Abdullaxon (1855—56), Qutlugʻmurodxonlar (1856) 6 oydan koʻp hukmronlik qilmaslaridan oʻldirilgan. 1856-yilda taxtni Sayd Muhammadxon (1856—64) egallagan.
Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910) boʻlgan. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga tashlanadi. Lekin, 1873-yilda Rossiya Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va K.P.Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga koʻra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib qolgan.
XIX asrda Budapeshtdagi Yevropa fanlar akademiyalaridan biriga lavozimda ishlagan Xorazmdan birinchi va Markaziy Osiyodan yagona olim tilshunos Mullo Isʼhoq (1836—1892) edi.[34]
Bu davrda ilk oʻzbek matbaachisi va noshiri Otajon Abdalov (1856—1939) oʻz faoliyatini boshladi. Matbaachilik faoliyatini 1874-yildan Xiva shahrida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II saroyida tashkil etilgan toshbosmada ishlashdan boshlagan. Otajon Abdalov 1876-yilda Abdunosir Farohiyning „Nisabussibyon“ asarini toshbosmada bosib xonga taqdim etdi. Bu kitob Xivadagina emas, balki butun Oʻrta Osiyo miqyosida birinchi bosma kitob hisoblanadi.
Asfandiyorxon (1910—1918) Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910—1913-yillarda vazir Islomxoʻja boshchiligida islohotlar oʻtkazishga harakat qilgan. 1914—1916-yillarda soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi.
1873-yili Muhammad Rahimxon II hukmdorligi davrida Xorazm Rossiya imperiyasiga tobe davlatga aylanadi. Qoʻngʻirotlar 1920-yilga qadar, Qizil Armiya bosqini natijasida agʻdarilgunga qadar, hukmronlikni oʻz qoʻlida saqlab qoldilar.
Xudoybergan Devonov (1878 – 1940) – birinchi xorazmlik oʻzbek kinooperatori va oʻzbek kinosanʼatining asoschisi boʻlgan. 1907—1908-yillar Moskva, Peterburgdan teleskop, grammofon, foto va kino asboblari olib kelib fotolaboratoriya tashkil etgan. Bu laboratoriya Xorazmda fotokinostudiya vazifasini oʻtagan. Devonov ijodi rus kinosanʼatkorlari faoliyati bilan deyarli bir vaqtda boshlangan. U „Oʻrta Osiyo meʼmoriy yodgorliklari“, „Turkiston koʻrinishlari“, „Xiva va xivaliklar“ kabi qisqa filmlarni ishlagan. Oʻz filmlarida vatanparvarlik, maʼrifatparvarlik gʻoyalarini ilgari surgan. Xorazm xalqi urf-odatlari ifodalangan mingga yaqin fotosurat yaratdi. XXSR davrida maktab, internatlar ochib, unda foto-kino ishlarini olib bordi.
Otajon Abdalov (1856, Xiva – 1927) – birinchi oʻzbek kitob chop etuvchisi, Xorazm hududida kitob bosib chiqarishni asoschisi boʻlgan. Litografiyalarda Alisher Navoiy, Munis Xorazmiy, Mirza Abdukarim, Mashrab, Ogahiy va boshqa oʻzbek va mumtoz adabiyoti klassiklarining asarlari yaratilgan.
1921-yilda oʻzbek siyosiy va jamoat arbobi, tilshunos, jurnalist va Xorazm jadidchiligining taniqli arboblaridan biri Mulla Bekjon (1887—1929) Xiva Xalq Universitetini (hozirgi Urganch davlat universiteti) – Markaziy Osiyodagi birinchi universitetlardan biri ochdi.[35][36]
Bol hovuz
Bol hovuz – Xorazm viloyati, Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. XIX asrda barpo etilgan hovuz. Hozirda Xiva shahridagi Yangi turmush mahalla fuqarolar yigʻini, Qodir Yoqubov koʻchasida joylashgan. Xorazm viloyati madaniy meros boshqarmasi tasarufida[1].
Bol hovuz Xiva shahrini aholisini ichimlik suvi bilan taʼminlash maqsadida XVIII—XIX asrda qurilgan. Tarixiy manbalarda XX asr boshlarida Xiva shahrida oʻn toʻrtta hovuzlar boʻlgani qayd etilgan. Bugungu kunda ulardan yettitasi saqlanib qolingan. Bol hovuz Ichan qalʼaning shimoliy darvozasi boʻlgan Bogʻcha darvozasi yonida, Dishan qalʼaning janubida barpo etilgan. Maʼlumotllarga koʻra, mazkur hovuz Muhammad Aminxon hukmronligi davrida qurilgan. Xiva shahridagi barcha hovuzlar singari mazkur hovuzga ham Amudaryodan Polvonyop kanali orqali suv olib kelingan[2]. Hovuz atrofiga qayragʻoch, tut daraxti va gujumlar ekilgan. Ular Bol hovuzning salqin iqlimini taʼminlab turishgan. Hovuzga suv bir tarafdan kirib, boshqa tarafdan chiqib turgan[1]. Shuning uchun hovuzning suvi doimo toza ichishga yaroqli boʻlgan. Hovuzda barcha odamlar oʻzining idishi bilan suv olishi taqiqlangan, ushbu ish bilan maxsus tayinlangan odam shugʻullangan. Shuningdek, bu odam suvning tozaligiga ham javobgar boʻlgan[3].
Bol hovuz toʻrtburchak shaklda boʻlgan boʻlib, umumiy oʻlchami 43x45x44x36 metr, chuqurligi esa 1,6 metrni tashkil qilgan. Mazkur hovuzning suvi shirin va totli boʻlishi tufayli aholini uni shunday nomlashgan[1]. Bol hovuzning yonida „Muzkoʻmar“ sardobasi qurilgan. Sardobada hovuzning totli suvi va muz saqlangan. Qish faslida hovuzning suvi muzlashi sababli maxsus tarzda boʻlak-boʻlak qilib, hovuzdan muz boʻlaklarini olinib, yoz fasligacha saqlash uchun „Muzxona“ga olib borib qoʻyilgan. Hovuzdan olingan muz boʻlaklari muzxonadagi yerga 10 metr chuqurlikda saqlangan hamda bu muz boʻlaklarida xonlar, amaldorlar, shuningdek, oddiy aholi ham foydalangan. Bugungi kunga kelib, hovuzda suvning kirish-chiqish yoʻllari yopilib ketganligi tufayli hovuzda suv mavjud emas[3].
Ichan qalʼa devori
Ichan qalʼa devori (yoki Ichon-qal’a devori) — Oʻzbekiston Resbublikasi Xorazm viloyatining Xiva shahrida bugungi kungacha saqlanib qolgan oʻrta asr istehkomlarining nodir namunalaridan biri, arxeologiya yodgorligi. Devor istehkomi XIII—XIV asrlarga oid boʻlib, u bugungi kunda „Ichan qal’a“ mahallasida joylashgan.
Ichan qalʼa devori Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2019-yil 4-oktyabrda Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan va davlat muhofazasiga olingan[1]. Hozirda „Ichan qalʼa“ davlat muzey-qoʻriqxonasi operativ boshqaruv huquqi asosida davlat mulki hisoblanadi[2].
Ichan qalʼa devorining uzunligi 2200 metr boʻlib, toʻrt tomonga qarata qurilgan darvozalari bor. Qalʼa ichkarisining umumiy maydoni 26 gektarni (650x400m) tashkil etadi[3].
Ichan qal’a devorlari miloddan avvalgi V—IV asrlarda qurilgan, ular Dishan qal’a devori sathidan balandroq joylashgan boʻlib, bu tabiiy relyefi (afsonaga koʻra, shahar qumli tepalikda qurilgan) sabablidir. Shahar devorlari pishiq gʻishtdan (40x40x10 sm) qurilgan boʻlib, asrlar davomida bir necha marta qayta tiklangan. Ichan qal’aning devorlari balandligi 8—10 metr, kengligi 6—8 metr, uzunligi esa 2250 metrni tashkil etadi. Har 30 metrda Ichan qal’a devorlaridan tashqariga chiqish mumkin boʻlgan dumaloq mudofaa minoralari joylashgan. Devor va minoralarning tepasida qamal paytida dushman hujumlarini qaytarish uchun tor hamda qirrali panjaralar oʻrnatilgan. Mudofaa istehkomlari tizimida suv bilan toʻldirilgan ariqlar boʻlgan; hozir ham buni janubiy qismida saqlanib qolgan tarixiy izlardan koʻrish mumkin, shimol va gʻariy qismida esa qadimiy zovurlarning oʻrinlari mavjud[4].
Shaharni oʻrab turgan ikkalar qalʼa devorlari xom loy hamda baʼzi joylari xom gʻishtdan barpo etilgan. Balandligi 8—10 metrni tashkil etib, uning ustida soqchilar, shahar himoyachilari, shuningdek, jangovor aravalar yura olishi uchun maxsus yoʻlak va oʻq otishga moʻljallangan shinaklar mavjud edi. Bundan tashqari har bir qal’a devorining va darvozalarning oʻz tarixi, rivoyat va afsonalari ham boʻlgan. Darvozaning ichkarisi qismidada soqchilar dam olishi uchun moʻljallangan maxsus xonalar boʻlgan. Koʻhna shahar darvozalari oldida va ichkarisida savdo rastalari va chorsular joylashgan. Darvozalar kechalari yopib qoʻyilib, aholi uchun ertalab yana ochilgan.
Qadim zamonlarda qal’a devorining ichkari va tashqari tomonida qabrlar boʻlib, u yerlar qabristonga aylantirilgan edi. Bu qabrlarning qal’a devorida qoʻyilishiga asosiy sabab, ularning otashparastlik davridan qolganligida edi. Otashparastlar odatlariga koʻra oʻz yaqinlarining suyagini uyidan uzoqlashtirmagan. Suyaklarni maxsus ostadonlarga joylashgan va uni uy devorining ichki qismiga qoʻyishgan. Janub tomonda joylashgan Tosh darvozaning gʻarbiy qismidan boshlab, shimolda joylashgan Bogʻcha darvozasigacha qal’a devorining tashqi qismigacha qabrlar boʻlgan. Ichkari qismida esa faqat janubiy tomondagina qabrlar joylashgan boʻlib, ularning aksariyati bugungi kungacha saqlanib qolmagan. Oz qismi taʼmirlanib, tarixiy obida sifatida saqlanib kelinmoqda[5].
Hazorasp darvozasi
Hazorasp darvozasi (yana bir nomi Qoʻy darvoza) – Xorazm viloyati, Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. Hozirda Xiva shahridagi Qumyasqa mahalla fuqarolar yigʻinida joylashgan. Xorazm viloyati madaniy meros boshqarmasi tasarufida.
Darvoza Dishan qalʼaning 10 ta darvozasidan biri boʻlib, 1842-yilda Olloqulixonning Dishan qalʼaning xavfsizligini taminlash uchun qurilgan. Darvoza pishiq gʻishtdan qurilgan[1]. Inshootning yon tomonida 2 ta kuzatuv minorasi bor. Darvoza Xiva—Hazorasp yoʻlida qurilganligi uchun unga Hazorasp darvoza nomini berganlar. 1930-yilda Xudoybergan Devonov darvozaning ichki qismini suratga olgan[2].
Hazorasp darvozasi 1842-yilda Xiva xoni Olloqulixon tomonidan shaharni yovmutlar hujumidan mudofaa qilish maqsadida qurdirilgan[3]. Muhammad Rizo Ogahiyning maʼlumot berishicha, Olloqulixon 3 yil davomida Dishan qalʼa darvozalarini qurdirgan. Aholi bu qurilishda yiliga 12 kun bepul majburiy ishlab berishi shart boʻlgan. Qurilishda 200 mingga yaqin kishi ishtirok etgan[4].
Xivani Hazorasp bilan bogʻlovchi Dishʼan qal’aning sharqiy darvozasi boʻlgani uchun Hazorasp darvoza nomi berilgan. Darvoza atrofida qoʻy bozori boʻlganligi tufayli ushbu darvoza aholi orasida Qoʻy darvoza deb atalgan.
Dastlab mazkur darvoza paxsadan qurilgan, darvoza eshiklari oddiy taxtalardan ishlangan. Xiva xoni Muhammad Aminxon davriga kelib, Dishan qal’adagi barcha darvozalar qaytadan qurilgan. Darvozaning devorlari pishiq gʻishtdan qurilgan[3]. Tashqi devorlarning uzunligi 5650 metr, balandligi 6—8 metr, poydevori qalinligi 4—6 metrni tashkil qilgan. Devorlar uchun tuproq Xivadan 2 kilometr uzoqlikda, shimolda joylashgan Govukkoʻl degan hududdan olib kelingan[4]
Darvozaning Yangiariqqa ketish yoʻli keng boʻlgan boʻlib, ikkita katta kuzatuv minoralariga ega boʻlgan. Darvoza ichki plani darvoza orqali oʻtuvchi yoʻlak boʻylab, ikki qadamli tarzda qurilgan boʻlib, yoʻlak atrofida har ikki tarafida ayvonchalar va xonalar mavjud boʻlgan. Darvozaning tashqari tomonida guldastalar ichkari tomonidagi guldastalardan kattaroq boʻlgan boʻlib, tashqi diametri 4,90 metr, ichki diametri 2,85 metr ikki qavatdan iborat boʻlgan. Mazkur tashqi guldastalarning birinchi qavatida faqat bitta doirasimon xonasi boʻlgan boʻlib, ushbu xonalarga ichki ayvonchalarga chiquvchi eshiklar orqali kirilgan. Ikkinchi qavatiga darvoza tomi orqali chiqilgan[3]. Bugungi kunda darvoza umumiy koʻrinishi toʻliq saqlab qolgan. biroq devorlarining yerga yaqin qismidagi gʻishtlari nuragan. Bu yer osti sizot suvlarining oqibatida yuzaga kelgan. Darvoza interyerining devorlari ganch bilan suvalgan. Darvoza Xivani Yangiariq, Bogʻot, Xonqa va Hazorasp bilan bogʻlagan. Darvozaning oʻlchami 23,5x6,5 metr, balandligi 12,2 metr boʻlgan[4]. Hazorasp darvozasi 500 metr uzunlikda Ichan qalʼaning Bogʻcha darvozasi hamda Gandimiyon darvozasi bilan chegaradosh boʻlgan[4].
1873-yilda general Konstantin fon Kaufman rus qoʻshini askarlariga Xiva xonligiga harbiy yurishi paytida Dishan qal’a darvozalariga talofat yetkazmalik haqida farmoyish bergan. General qal’a devorlarini toʻpga tutdirib, ushbu buzilgan joylardan qal’a ichiga kirishni buyurgan. Bundan
Islomxoʻja madrasasi
Islomxoʻja madrasasi – Xivadagi meʼmoriy yodgorlik. Ichan qalʼa markazida joylashgan. Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri va qaynotasi Islomxoʻja qurdirgan (1908—1910).
Madrasa qurilishi 1908-yilda boshlangan. 1910-yilga kelib qurilish ishlari tugallandi[2]. Islomxoʻja madrasasi 42 ta hujradan iborat bo‘lgan. Ilm dargohida 50 ta talaba tahsil olgan[3]. Islomxo‘ja zamonasining mashhur kishilardan biri bo‘lib, Xiva shahrining obodonchiligi uchun jon kuydirgan. Uning sa'y harakatlari bilan Xivada kasalxona, pochta, telegraf, Qo‘sh darvoza, Nurullaboy saroyidagi Asfandiyorxonning qabulxonasi, Xorazmning ba’zi hududlariga temirdan yangi ko‘priklar qurilgan.
Madrasa (42,8*32,5)ning bosh tarzi ikki qavatli. Kiraverishda o‘ng tarafda maxsus masjid ham bino qilingan. Bosh fasadi bilan minoraga bog‘liq bo‘lgan madrasaning tashqi qiyofasi va bezaklari Xivadagi boshqa madrasalardan uncha farq qilmaydi. Peshtoqining yon qanotlariga ikki qavatli ravoqlar shaklida bezak berilgan. Burchaklariga guldastalar ishlangan. Ravoqlarning tepasi hoshiyalar hamda sirkor koshinlar bilan bezatilgan. Hovlisining devorlarida hech qanday bezak yo‘q. Hovli (23x20) atrofi bir qavatli kichik hujralar (jami 42 ta) bilan oʻralgan. Bosh tarzining hovliga qaragan ikkinchi qavatida ayvon bor. Madrasaning janubi-sharqidagi masjid gumbazli, mehrobi koshin va ganchkori naqsh bilan bezatilgan. Old tomonida Xivadagi eng baland minora (56,6 m) qad koʻtargan. Asosining diametri —9,5 m. Yuqoriga tomon ingichkalashib boradi. Koʻk, yashil rangli naqshlar bilan bel-bogʻlar ishlangan. Qafasasiga panjaralar oʻrnatilib, yuqorisi muqarnasli sharafa va qubba bilan yakunlangan. Minora shaharning deyarli hamma tomonidan koʻzga yaqqol tashlanib turadi. Islomxoʻja madrasasi va minorasini qurishda meʼmor Xudoybergan hoji, naqqoshlar Eshmuhammad Xudoyberdiyev, Bolta Voisov va boshqalar qatnashgan[4]. Peshtoqning orqa tarafida, hujralarning ustidan oddiy yog‘och ustunga ega ayvon qurilgan. Madrasaning eng katta xonasi yirik gumbazli masjiddir. Masjid Islomxoʻja madrasasining butun janubi-g‘arbiy tarafini egallagan. Masjidning ichki qiyofasi Xiva ustalari ijod maktabiga xos tarzda katta gumbazli xona tipida yopilgan. Masjidning janubiy tarafida joylashgan burchakdagi gumbaz ostida va mehrobda sirkor hamda ganchkori bezaklar ishlatib chiroyli manzara yaratilgan[5]. Madrasani barpo etish uchun vaqf sifatida Islom Xo‘ja o‘z mulkidan 14 ming 451 tanob yer ajratib bergan. Madrasada hozirgi vaqtda “Xorazm Amaliy san’ati” muzeyi faoliyat ko‘rsatmoqda. Unda yog'och haykallar, metall buyumlar, gilamlar, qadimiy arab yozuvlari tushirilgan toshlar, xumlar, shuningdek, kundalik buyumlar va tangalar namoyish etiladi[6].
Kaltaminor
Kaltaminor – Xivadagi meʼmoriy yodgorlik. Muhammad Aminxon madrasasining old tomonida joylashgan va baʼzan uning bir qismi deya eʼtirof etiladi. Oʻzbekistondagi eng baland Oʻrta asr minoralari ichida 6-oʻrinda turadi[1].
Kaltaminor Xiva xonligi xoni Muhammad Aminxon tomonidan musulmon olamidagi eng katta va eng baland minora sifatida yaratilgan.
Uning rejasiga koʻra, minoraning balandligi 70-80 metr boʻlishi, balandligi oshgan sayin keskin pasayib boruvchi diametri minoraning mustahkamligini oshirishi kerak edi. Muhammad Aminxon hatto 73 metrlik Hindiston Qutb minordan ham oshib ketadigan dunyodagi eng baland minorani qurishga qaror qiladi[3]. Uning poydevorining diametri 14,2 metrni tashkil qiladi. Baʼzi bir manbalarda 110 metrga yetkazilishi qayd etilgan[4].
Qurilish 1852-yilda boshlanib, 1855-yilda minora balandligi 29 metrga yetgach, qurilish birdan toʻxtatiladi. Xivalik tarixchi va yozuvchi Ogahiyning yozishicha, qurilish tashabbuskori Muhammad Aminxon 1855-yilda Seraxs yaqinidagi jangda halok boʻlganligi sababli qurilish tugallanmagan.
Minoraning qurilishi haqida tarixchi olim Mulla Olim Maxdum Hoji „Turkiston tarixi“ asarida shunday maʼlumot beradi:
Madrasa qurib tugatilgach, Muhammad Aminxon farmoni bilan madrasa yonida eng baland minora barpo etishga farmon berilgan. Minora qurilishi davom etayotgan paytda (1855-yil), Muhammad Aminxon Eron ustiga qoʻshin tortadi va jangda shahid boʻladi, natijada xon boshlagan minora bitmay qoladi[5].
Minora xivalik shoir, tarixchi va davlat arbobi Muhammad Rizo Ogahiyning koʻz oldida qurilgan. Muhammad Aminxon minorasida Ogahiy ijodiga oid 16 misralik tarixdan 12 tasini koʻrish mumkin. Taʼmirlash paytida asli holati tiklangan qiyofada keltirilgan yozuvda minora jannatda oʻsadigan Tubo daraxtiga qiyos qilinadi, falak ayvonining ustuni yaʼni osmon gumbazini tutib turuvchi ustun deyiladi[6]. Ogahiy uning tugatilishi tantanasiga bir nechta sheʼriy taʼrixlar yozgan. Ularning biri minora yuqorisiga chiroyli koshin plitkalarga yozib qoʻyilgan. Yozuvlar sovetlar hukmronligi davrida qoʻporib, yulib tashlangan edi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ushbu yozuvlar Ogahiyning qoʻlyozma asari orqali topilib, qayta tiklandi. Minora oʻz davrida „Koʻk minor“, „Ulli (ulugʻ) minor“, nomlari bilan atalgan.
Minorani bezashda geometrik naqshlar koʻp qoʻllanilgan. Ikkinchi qavtaidan boshlab minoraning yuqorisiga chiqish mumkin. Ichkarisida yuqoriga olib chiquvchi yogʻoch zinapoya mavjud. Bu zinapoya tez-tez taʼmirlab turilgan. Bezagida oq, yashil, feruza rangli koshinlar qoʻllanilgan (feruza rangli koshin koʻp ishlatilganidan koʻkminor deb ham ataladi). Xiva shahrining 2500-yilligi arafasida (1996—97) Kaltaminorning ustki qismidan tushib ketgan koshinkori yozuvlari „Hayot“ hissadorlik jamiyati quruvchilari tomonidan toʻliq taʼmirlandi va undagi Ogahiy tomonidan fors tilida yozilgan „nastaʼliq“ yozuvlari qayta tiklandi. Harflarni taʼmirchi usta Rustam Tohirov qaytadan tiklagan[7]. Kalta Minor oʻzining tugallanmaganligi, shuningdek, oʻziga xos bezaklari bilan mashhur. Bu butunlay sirlangan koshinlar bilan qoplangan yagona minoradir.
Kaptarxona minorasi
Kaptarxona minorasi — Xorazm viloyati, Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. XIX asrda barpo etilgan minora. Xiva shahridagi Kaptarxona mahalla fuqarolar yigʻinida joylashgan. Xorazm viloyati madaniy meros boshqarmasi tasarufida[1].
Kaptarxona minorasi XIX asrda qurilgan boʻlib, xuddi shu nomdagi masjid yonida joylashgan[2]. Mazkur minoraning qurilish uslubi, minoraga ishlatilgan qurilish materiallariga qaralsa Xiva shahridagi boshqa bironta minoralarnikiga oʻxshamaydi[3]. Buni Xorazm Ma’mun akademiyasi tadqiqotchilari savdogar Said Sholikorboy mablagʻi evaziga usta Muhammad Rahim boshchiligidagi binokorlar tomonidan qurilgan Said Sholikorboy majmuasi tarkibidagi minora bilan taqqoslab oʻrganishgan. Kaptarxona minorasiga eshik orqali kirilgan. Zinalari spiralsimon boʻlib, minoraning tepa qismida toʻrt tomonga qaralgan tirqish mavjud[1]. Qadim davrlarda masjid muazzini ular orqali azon aytgan va ushbu minora joylashgan hudud aholisini namozga chaqirgan[3]. Kaptarxona minorasining balandligi 8 metr, poydevori diametri 2 metrdir[2]. Minora pishiq gʻishtdan qurilgan va naqshli gʻisht bilan bezatilgan. Faqat karnizi koʻk plitalar bilan oʻralgan. Kaptarxona minorasi gʻishtlarini terishda quruvchi ustalar uning zilzilabardoshlik jihatini ham alohida hisobga olishgan. Sababi gʻishtlar oʻn qator gorizantal va bir qator vertikal tarzda terilgan. Vertikal terilgan gʻishtlar qatori sodir boʻlishi mumkin boʻlgan zilzila toʻlqinini soʻndirish xususiyatiga ega boʻlgan boʻlib, favqulodda vaziyatlarda minoraning qulab ketmasligini taʼminlagan[3]. Gorizantal tarzda terilgan gʻishtlarning qalinligi 3 santimetrni tashkil qilgan, minoraning deyarli yarmigacha gʻishtlar orasiga qoʻyilgan qorishmaning qalinligi ham 3 santimetrni tashkil etgan. Ammo tepa qismida qorishma qalinligi 0,8 santimetrgacha kamayib borgan. Ushbu holat Xorazm meʼmorchilining oʻziga xosligidan dalolat beradi[1].
Qozikalon madrasasi
Qozikalon madrasasi – Xivadagi meʼmoriy yodgorlik (1905); Ichan qalʼa tarkibida. Qozikalon madrasasi Ichan-qal’a muzey-qoʻriqxonasi yodgorliklari tarkibiga kiradi. Inshoot Juma masjidi va Matniyoz Devonbegi madrasasi orasida joylashgan. U 1905-yilda Xorazm bosh qozisi (qozikaloni) Muhammad Solih Oxund tomonidan qurilgan.
Madrasa asoschisi Bobooxun Salimovning oʻgʻli Xorazm Xalq Sovet Respublikasining birinchi adliya vaziri (nozir) boʻlgan. Salim oxun 30 yoshda ekanligida Xiva shahrining bosh qozisi mansabiga tayinlanadi. Shundan keyin oʻzining kuchli ilmi va iqtidori tufayli umrining soʻnggigacha uzoq payt bu mansabda faoliyat koʻrsatgan.
Hozirda u Oʻzbekiston madaniy merosi obyekti hisoblanadi. Bu sayyohlarga xizmat koʻrsatish va koʻrgazma obyekti boʻlib, u yerda „Xorazm musiqa sanʼati“ tarixi muzeyi joylashgan. Koʻrgazmada Xorazm musiqa sanʼatining qadim zamonlardan to hozirgi kungacha boʻlgan rivojlanish tarixini aks ettiruvchi buyumlar namoyish etiladi.
Madrasa qurilishida taniqli xorazm ustalari Xudaybergan hoji, Qalandar Koʻchum, Matjon Qulimov, Bagʻbek Abdurahmonov, Vais Kulol va boshqalar qatnashgan[1].
Madrasaning bosh fasadi shahar koʻchasiga qaragan. Inshoot sharqiy va gʻarbiy darvozalarni koʻndalang oʻqini bir-biri bilan birlashtirib turadi. Madrasa toʻrtburchak tarhli (32,5 x 23,4 m), peshtoq-gumbazli, darsxona (tarhi 4,7 x 4,7 m), hovli (16,6 x 9,8 m)dan iborat. Bosh peshtogʻining 2 burchagiga guldastalar ishlangan (ular yashil va koʻk koshinlar bilan bezatilgan); peshtoq orqali miyonsaroyga kiriladi, miyonsaroyning 2 yonida masjid va madrasa joylashgan. Madrasaning 16 ta hujrasi bor. Madrasa hujralarning eshik va derazalari ayvon tarafga qaratib qurilgan. Har bir hujrada alohida oʻchoq bor. Ayvonda quduq qazilgan, uning chuqurligi 8-10 metrga yetadi. Hovli atrofini balxi gumbazli 1, 2 xonali hujralar egallagan, jan. tomonida qoʻshimcha xonalar ham bor. Peshtoq va devordagi dandanalar rangli koshinlar bilan ziynatlangan; devorning tashqi va ichki tomonining yuqori qismi gorizontal yashil „bandak“ qatori bilan hoshiyalangan, devorlariga yassi ravoqlar ishlangan. Peshtoq ravogʻi kitobasida arab alifbosida falsafiy maʼnodagi sirkor bitiklar bor.
Madrasa oʻzining tashqi qiyofasi va sahnidan uncha katta boʻlib koʻrinmasada, oʻqitish uslubi jihatdan Xivadagi boshqa madrasalardan tubdan farq qilgan. Qozikalon madrasasida diniy ilmlar bilan bir qatorda fiqh-shariat qonunlari, turli zakot va soliqlar yigʻish, yani huquqshunoslik bilimlari berilgan[2]. Chunki podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangan Xiva xonligida har xil mulkiy da’volar va islom diniga qarshi bid’at-xurofotlar ham tarqala boshlagan edi. Shunday vaziyatda jamiyatning islom fiqhi bo‘yicha bilimlarini oshirish yana ham dolzarblashadi. Madrasada o‘qiganlar orasidan ko‘plab odil qozilar, bilimdon raislar va mirzolar yetishib chiqqan[3]. Xalq ustasi Abdulla Boltayevning maʼlumot berishicha, madrasada 35 nafar talaba tahsil olgan.
Ulli Hovli
Ulli Hovli (turkm. Uly Howly) — Xorazm viloyati Urganch tumani Gʻoybu qishlogʻidagi Turkmanlar mahallasi[1] hududida joylashgan tarixiy majmua. „Ulli hovli“ majmuasi 1640—1694-yillarda, Abulgʻozi Bahodirxon davrida bunyod etilgan[2].
Ulli hovli „katta hovli“ degan ma'noni bildiradi[3]. Ilk farzandi boʻlgan Alabeluk etonomining bir koʻrinishi deya aytish mumkin. Xoʻjamuberdi Bojimon davrida Olauylik hududida 100 xonalik katta bino qurilishi boshlangan. Uni aholi Ulli(katta) Hovli deb nomlagan. Dastlabki paytda unda 15 ta oila yashagan. Majmua XVII asrda oʻzbeklar va turkmanlar tomonidan qurilgan[4]. 2009-yil mart oyida Xorazm Maʼmun akademiyasi hodimlari hamda Urganch davlat universiteti professorlari, sharqshunos olimlari ullihovli majmuasini ilmiy tadqiq qlish uchun obiadning texnik holatini oʻrganib chiqdi. Hozirda Ulli hovli majmuasida 35 ta xonadon saqlanib qolgan.
Ulli hovliga kiraverishdagi qadimiy darvoza va devorga shunday yozuvlar bitilgan:
Ushbu muborak Ulli hovli Xorazmshoh Abulgʻozi bahodirxon tomonidan Soler turkmanlarining oqsoqollari Xoʻjamberdi va Shermamatboy iltimosiga koʻra bunyod etilgan[5].
Munis va Ogahiyning „Firdavs ul iqbol“ asarida Xivada qolgan turkmanlar orasida Olabeluqli toʻplar uyi bor edi[6].
Ichki va tashqi devorlar paxsadan qilingan. Qurilish maretiallari uchun mahalliy xom-ashyolardan, soz tuproq[7] va yoʻgʻochlardan foydalanilgan. Hovli trapetsiya shakliga yaqin shaklda bunyod etilgan.
XVII asrga oid „Ulli hovli“ tuproqli qal’asi 2013—2015-yillarda Xorazm viloyatining turizm sohasini rivojlantirish dasturiga muvofiq majmuada rekonstruksiya ishlari yakunlandi[7]. Amalga oshirilgan ishlar natijasida Urganchdan bir necha kilometr uzoqlikda joylashgan „Ulli hovli“ qadimiy qal’asi sayyohlik majmuasiga aylandi. Majmuada tuyalar, otlar va parrandalar saqlanadigan joylar, eski tegirmon va qadimiy quduq mavjud[7].
„Ulli hovli“ 2017-yildan 2018-yilning 25-apreligacha Davlatnazar Rajabovning[8] tashabbusi bilan qayta tamirlandi va turistik maskanga aylantirildi.
2020-yil 29-dekabrda Vazirlar Mahkamasining 815-sonli qarori asosida Oʻzbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining Xorazm viloyati Madaniyat boshqarmasi tarkibida „Oʻzbek—Turkman doʻstlik uyi“ va „Ulli hovli“ majmuasi" direksiyasi davlat muassasasi sifatida tashkil etildi[1][9]
Xiva rus-tuzem maktabi
Xiva rus-tuzem maktabi – Xorazm viloyati, Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. Xiva xonligining bosh vaziri Islomxoʻja tomonidan 1910-yil yoki 1913-yilda qurilgan. Boshqa manbalarda esa Xiva rus-tuzem maktabi 1884-yilda Komil Xorazmiy tashabbusi bilan Muhammad Rahimxon II koʻmagida ochilgan. Hozirda Xiva shahri, „Ichan qalʼa“ MFYda joylashgan boʻlib, Xorazm viloyati madaniy meros tasarufida. UNESCOning Oʻzbekistondagi Butunjahon merosi roʻyxatida turadi[1].
1910-yilda Xiva xonligining bosh vaziri Islomxoʻja tomonidan Islomxoʻja madrasasining qarshisida rus-tuzem maktabi qurilgan[1]. Boshqa manbada 1913-yilda Islomxoʻja tomonidan pishiq gʻishtdan Yevropa meʼmorchiligi uslubida qurdirilgan[2]. Ayrim manbalarda, jumladan tarixchi Nemʼatjon Polvonovga koʻra, Xiva rus-tuzem maktabi Komil Xorazmiy tashabbusi bilan Muhammad Rahimxon II homiyligida qurilgan[3], bunga sabab esa 1883-yilda Komil Xorazmiyning Muhammad Rahimxon II bilan Moskva va Sankt-Peterburg shaharlariga qilgan safari, rus madaniyati, taʼlimi va sanʼati bilan tanishishi boʻlgan[4]. 1887-yilda ushbu rus tuzem-maktabida 11 nafar oʻquvchi taʼlim olgan.1891-yilda ushbu rus-tuzem maktabi haqida Turkiston viloyatining gazetida xabar chop etilgan.[4] Begali Qosimovga koʻra, Xiva rus-tuzem maktabi 1891-yilda ochilgan[5].
Xiva rus-tuzem maktabi ikki qavatli boʻlib, yevropacha uslubda barpo etilgan. Xiva rus-tuzem maktabining meʼmori Matkarim Neʼmatullayevdir. Xiva rus-tuzem maktabining umumiy uzunligi 21,07 metr boʻlib, ikkita dahliz va sakkizta xonadan iborat. Birinchi qavatining balandligi 3,35 metr, ikkinchi qavatining balandligi 2,55 metrni tashkil etgan. Xiva rus-tuzem maktabida xon va amaldorlarning farzandlari oʻqitilgan. Unda ikki yillik dastur asosida tilmochlar (tarjimonlar) tayyorlangan. Xiva rus-tuzem maktabi birinchi oʻqituvchilari Husayn Qoʻshayev va Komila Qoʻshayeva hisoblanadi[6]. Eski maktabdan farqli ravishda ushbu rus-tuzem maktabi doska va partalar bilan jihozlangan[2]. Ular tomonidan tayyorlangan oʻquv dasturida rus tili, ona tili, geografiya, Xiva tarixi hamda uy xizmatchisi vazifalari oʻrgatiladigan fanlar oʻqitilgan. Xiva rus-tuzem maktabi 1920-yildan soʻng dastlabki sovet maktablaridan biriga aylantirilib, unda oʻqituvchi kadrlar tayyorlangan[6]. 1990-yil 18-avgustda Xiva rus-tuzem maktabi binosida „Xalq taʼlimi tarixi“ muzeyi ochilgan. 2004-yilda bino qayta taʼmirlanib birinchi qavatda birinchi oʻzbek foto suratchisi va kino operatori Xudoybergan Devonovning doimiy koʻrgazmasi, ikkinchi qavatda esa „Xalq taʼlimi tarixi“ muzeyi joylashtirilgan[1].
Xon dorixonasi
Xon dorixonasi yoki zindon – Xorazm viloyati, Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. 1910—1912-yillarda qurilgan bino. Xiva shahridagi Mevaston mahalla fuqarolar yigʻinida joylashgan. Xorazm viloyati madaniy meros boshqarmasi tasarufida[1].
Xon dorixonasi Qoʻshdarvoza yonida, Xiva shahrining qoq markazida joylashgan boʻlib, mazkur tarixiy yodorlik aslida zindon boʻlgan. Baʼzi mutaxassislar fikriga koʻra, kasalxona yaqinida joylashgani va XX asr 60-yillarida dorixona sifatida foydalanilgani tufayli xon dorixonasi deb atalgan. Xiva shahrida kasalxona qurilganda dorixona qurish ham rejada boʻlgan, ammo uni qurish amalga oshmay qolgan[1].
XVIII asr oxiri va XIX asrni boshida dastlab zindon Koʻhna Ark ichkarisidagi darvozaning chap tomonida, zarbxonaga kiraverishning old tomonida joylashgan. Keyinchalik zindon Koʻhna Arkdagi darvozaning janubiy qismiga koʻchirilgan. Mazkur zindon aybdorlarni jazolash uchun vaqtinchalik qamoqxona vazifasini oʻtagan. Xorazm vohasida yer osti suvlarining sathi baland boʻlgani uchun yer ostida imoratlar qurishga imkon bermagan. Shu sababdan Xiva xonligining zindoni yer ostida emas, balki yer ustida joylashgan. Rossiya davlatining 1000 yillik va Romanovlar sulolasining 300 yillik yubileyiga bagʻishlab, rus podshosi Nikolay II Xiva xalqiga yangi yevropacha uslubda zindon sovgʻa qilgan, zindon keyinchalik Xiva dorixona boshqarmasining omborxonasi boʻlgan. Bugungi kunda ushbu binoda „Oltin Meros“ jamgʻarmasi va „Hunarmand“ uyushmasi joylashgan[2]. Zindonning bosh fasadi gʻarbga yoʻnalgan boʻlib, ikkita kirish yoʻlagi mavjud. Zindon toʻgʻri burchakli 260x130x65 mm hajmdagi pishgan rus gʻishtidan Yevropa meʼmorchiligi uslubida barpo qilingan. Zindon noaniq shaklda qurilgan. Bu ehtimol, oʻsha paytdagi mavjud qurilish maydonining holatidan kelib chiqqan boʻlishi mumkin. Zindonning ichkarisida hovli va hovli oʻrtasida quduq qazilgan, quduqdan yaqin yilllargacha foydalanib kelingan. Hovlining janubidan Xorazm meʼmorchiligiga xos boʻlgan baland ayvon qad koʻtargan[2]. Hovlining tevarak atrofida perimetr boʻylab xonalar joylashtirilgan. Mazkur yodgorlik Xorazm va rus meʼmorchiligi uslublari uygʻunlashgan holda qurilgan binolardan biri hisoblanadi. Ichki xonalar baland tom yopmasi, yaʼni tekis yogʻoch (bolor) bilan yopilgan[1]. Xonalarning kirish eshigi va derazalari Xon kasalxonasi va Pochta-telegraf binosi kabi bir xil shaklda ishlangan. Baʼzi xonalarning kirish eshiklari va deraza romlari vaqtlar oʻtishi bilan eskirib, almashtirilgan. Biroq deraza romlari tashqarisiga oʻrnatilgan temir panjaralar holatida saqlanib turibdi[1].
Zindonning trapetsiya shaklidagi oʻlchami 30,4 x 29,74 metr va 24,7x21,7 metr, asosiy fasaddagi kirish peshtoqining balandligi 4,30 metr, kichkina ayvonning balandligi 3,6 metrni tashkil qilgan. Hovliga qaralgan xonalar soni 15 tadan iborat. Xonalar tomi yogʻoch toʻsinlar bilan tekis yopilgan.
Polvonqori madrasasi
Polvonqori madrasasi — Oʻzbekiston Respublikasining Xorazm viloyati Xiva shahridagi meʼmoriy yodgorlik. Madrasani 1905-yilda xivalik savdogar Polvonqori mablagʻlari evaziga qurdirgan. Bugungi kunda yodgorlik „Qumyasqa“ MFY, Polvon Qori koʻchasi, 24-uyda joylashgan.
Polvonqori madrasasi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2019-yil 4-oktyabrda Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan va davlat muhofazasiga olingan[1]. Hozirda Xorazm viloyati madaniy meros boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida davlat mulki hisoblanadi[2].
Polvonqori madrasasi va shu nomli minora 1905-yilda Xiva shahrining taniqli savdogari Polvonqori rahbarligida bunyod qilingan. Madrasa ixcham va XX asr boshlariga xos yangicha uslub boʻyicha, yaʼni Yevropa uslubida qurilgan. Shuningdek, minora ham yangicha kesik konus shaklida qad koʻtargan[3]. Faktlar shuni koʻrsatadiki, savdogar Polvonqori Muhammad Rahimxon II ning nafaqat yaqin maslahatchisi, balki Rossiya imperiyasi, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan mustahkam savdo aloqalari oʻrnatishda faol ishtirok etgan shaxs boʻlgan. Madrasa qurilishi uchun zarur boʻlgan pul mablagʻini Polvonqori savdosini tinimsiz rivojlantirib, daromadidan ajratadi. Polvonqori madrasasi Saidbiy tarixiy majmuasiga yaqin joylashgan boʻlib, u bir necha binolardan iborat: 1. 2 qavatli madrasa; 2. Minora; 3. Masjid[4].
Polvonqori madrasasi qurilishi jihatidan Xivadagi oʻsha davrdagi boshqa diniy binolardan farq qiladi.
Loyiha bosh meʼmorining anʼanaviy meʼmorchilikdan uzoqlashishiga nima sabab boʻlgani aniq emas. Baʼzi farazlar shuni koʻrsatadiki, mavjud anʼanalardan bunday sezilarli darajada qochish XIX—XX asrlar oraligʻida paydo boʻlgan „yangi oʻzgarishlar“ bilan bogʻliq[5].
Bugungi kunda madrasa hududida mehmonxona faoliyat olib bormoqda. Unda bogʻ, umumiy dam olish xonasi, balkon va restoran mavjud[6].
Polvonqori madrasasi Dishan qalʼadagi eng monumental inshootdir. U Dishan qalʼaning sharqiy qismida Qoriyev va Polvon Qori koʻchalari chorrahasida qad rostlagan. Madrasa 15 dan ortiq hujra, ulkan minora, qishki va yozgi masjidga ega. Faqat asosiy kirish qismi bezakli. Masalan, madrasa fasadining yuqori qismi yashil koshinlardan yasalgan bezak bilan bezatilgan. Yashil rang kichik burchak minoralarining gumbazlarini bezash uchun ham ishlatilgan[4].
Polvonqori madrasasi Xiva shahrining janubi-sharqiy qismida joylashgan. Madrasa bosh tarzi shimol tomonga qaragan. Burchaklariga guldasta ishlangan. Bosh tarzida darsxona va masjid, oʻrtada gumbazli miyonsaroy mavjud. Miyonsaroy orqali hovliga oʻtiladi. Hovli atrofini balxi gumbazli hujralar egallagan. Peshtogʻi koʻk rangli „bantak“ uslubida bezatilgan va yuqorisi ikki qatorli sharafa bilan yakunlangan. Guldasta qubbalari moviy rangda. Madrasa oldida alohida minora qad koʻtargan. Unga gʻishtlardan bezakli belbogʻlar hosil qilinib yuqorisi qubbali qilib yakunlangan. Minora balandligi 21 m ni tashkil qiladi[7].
Poyanda maqbarasi
Poyanda maqbarasi (yoki Polvon poyaki maqbarasi)[1] — shahar aholisi orasida Poyanda, Poyaki nomlari bilan mashhur boʻlgan maqbara. Maqbara XVI asrga oid boʻlib, bugungi kunda Xiva shahri „Ichan-qalʼa“ MFY, Pahlavon Mahmud koʻchasi, 12-uyda joylashgan[2]. Tarixiy obyekt „Ichan qalʼa“ davlat muzey-qoʻriqxonasi operativ boshqaruv huquqi asosida davlat mulkiga tegishlidir[3].
Pahlavon Mahmud maqbarasi va Juma masjidining orasida dahliz joylashgan bo‘lib, odatda namozxonlar ziyoratdan keyin u yerdan chiqib masjidga kirishgan. Bu ikki oraliqda peshtoqi sharqqa tomon qaragan bir maqbara ham boʻlgan.
Poyanda so‘zi — mustahkam, doimiy degan maʼnolarini bildiradi. Oʻz vaqtida Xiva shahrida shu nomdagi mahalla hamda ko‘cha mavjud bo‘lgan. Poyanda (ayrim manbalarda Polvon, shuningdek, poyaki) nomidagi ushbu maqbaraning koshin plitkalarga yozilgan yozuvlar ham bo‘lgan. Bu yozuvlar bugungi kunga qadar saqlanib qolmagan[4].
Poyanda maqbarasi qarshisida Pahlavon poyaki (maʼnosi: chilim beruvchi) masjidiga tegishli minora ham bo‘lgan. Minora sho‘rolar davrida vayron qilingan. Masjid Polvon poyaki maqbarasiga sharqiy tomondan juda yaqin joylashgan boʻlib, uning janubiy tomonidan esa Abdullaxon madrasasi joy egallagan.
XIX asr birinchi yarmiga oid boʻlgan bir hujjatda Husayn poyaki Abdulla o‘g‘li masjid uchun Olloqulixon davri tangasidan 100 tilla xorazmiy vaqf qilgani haqidagi maʼlumotlar keltirib oʻtilgan. Hujjatlardan yana shu narsa maʼlumki, o‘z davrida bu imoratga ko‘plab ayollar ham homiylik qilib kelishgan[5].
Polvon poyaki nomidagi bu maqbaraning koshin plitkalarga yozilgan yozuvlari bugungi kungacha yo‘qolib ketgan boʻlsa-da, bu yozuvlarning qogʻoz nusxalari arxivda saqlanib qolgan. Arxivda oʻrganib chiqilgan bu yozuvlardan maqbarada Safojon ismli qorining dafn etilgani aniqlangan[1].